SKKN Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội Lớp 2

 A. PhÇn më ®Çu
 I/ LÝ do chän ®Ò tµi.
 Tù nhiªn vµ X· héi lµ m«n häc cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn 
thøc c¬ b¶n ban ®Çu vÒ c¸c sù viÖc hiÖn t­îng trong tù nhiªn, x· héi vµ trong 
c¸c mèi quan hÖ cña con ng­êi, x¶y ra xung quanh c¸c em. Bªn c¹nh c¸c 
m«n häc chÝnh nh­ To¸n, TiÕng ViÖt, Tù nhiªn x· héi trang bÞ cho c¸c em 
nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña bËc häc gãp phÇn båi d­ìng nh©n c¸ch toµn diÖn 
cho trÎ.
 Hoµ cïng víi c«ng cuéc ®æi míi m¹nh mÏ vÒ ph­¬ng ph¸p, h×nh 
thøc tæ chøc d¹y häc trªn toµn ngµnh, m«n Tù nhiªn x· héi còng cã nh÷ng 
b­íc chuyÓn m×nh, tõng b­íc vËn dông thay ®æi linh ho¹t c¸c ph­¬ng ph¸p 
d¹y häc nh»m tÝch cùc ho¸ c¸c ho¹t ®éng cña häc sinh, ph¸t huy tÝnh chñ 
®éng s¸ng t¹o cña häc sinh trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc.
 Ph­¬ng ph¸p quan s¸t lµ ph­¬ng ph¸p ®Æc tr­ng, th­êng ®­îc sö dông 
khi d¹y häc m«n Tù nhiªn x· héi vµ ®Æc biÖt lµ ®èi víi häc sinh ë giai ®o¹n 
1. Häc sinh quan s¸t chñ yÕu lµ ®Ó nhËn biÕt h×nh d¹ng, ®Æc ®iÓm bªn ngoµi 
cña sù vËt hiÖn t­îng ®ang diÔn ra trong m«i tr­êng tù nhiªn, trong cuéc 
sèng. Khi ®­îc sö dông c¸c gi¸c quan tiÕp cËn trùc tiÕp víi sù vËt, hiÖn 
t­îng (sê mã, ngöi, nÕm, mæ xÎ, nh×n, nghe.) ®Ó lÜnh héi tri thøc häc sinh 
sÏ thÝch thó h¬n trong häc tËp.
 Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ viÖc sö dông ph­¬ng ph¸p quan s¸t trong d¹y 
häc Tù nhiªn vµ X· héi vÉn ch­a ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch ®óng møc. ViÖc 
d¹y häc Tù nhiªn vµ X· héi chØ diÔn ra kh« khan, cøng nh¾c, mang tÝnh chÊt 
®èi phã cho ®Çy ®ñ ch­¬ng tr×nh. Häc sinh, phô huynh vµ thËm chÝ c¶ gi¸o 
viªn vÉn cho r»ng m«n häc nµy lµ phô nªn kh«ng chuyªn t©m ®Ó ý, nªn hay 
bÞ c¾t gi¶m thêi l­îng ®Ó dµnh thêi gian cho hai m«n häc chÝnh:To¸n vµ 
TiÕng ViÖt vèn cã l­îng kiÕn thøc nhiÒu. ChÝnh v× thÕ, khi d¹y häc gi¸o viªn 
sö dông ph­¬ng ph¸p quan s¸t ch­a linh ho¹t, thµnh th¹o, cßn häc sinh th× 
lóng tóng khi quan s¸t, ch­a thùc sù chñ ®éng trong chiÕm lÜnh tri thøc. V× 
vËy c¸c em ch­a høng thó víi viÖc häc m«n Tù nhiªn vµ X· héi. chú ý của các em nếu các em chỉ có nghe và làm theo.
 Muốn giờ học có hiệu quả thì đòi hỏi người giáo viên phải đổi mới 
phương pháp dạy học tức là kiểu dạy học “Lấy học sinh làm trung tâm” 
hướng tập trung vào học sinh, trên cơ sở hoạt động của các em. Kiểu dạy 
này người giáo viên là người định hướng, tổ chức ra những tình huống học 
tập nó kích thích óc tò mò và tư duy độc lập. Muốn các em học được thì trước 
hết giáo viên phải nắm chắc nội dung của mỗi bài và lựa chọn, vận dụng các 
phương pháp sao cho phù hợp, bài nào thì sử dụng các phương pháp quan s¸t 
trực quan, thuyết trình, trò chơi ... hoặc ho¹t ®éng nào thì sử dụng phương 
pháp giảng giải, kiểm tra, thí nghiệm ... nhưng phải chú ý đến đặc điểm tâm 
sinh lý của học sinh Tiểu học.
 Học sinh Tiểu học không thể ngồi quá lâu trong giờ học cũng như làm 
một việc gì đố nhiều thời gian vì thề giáo viên có thể thay đổi hoạt động học 
của các em trong giờ học : cho các em thảo luận, làm bài tập hoặc thông qua 
trò chơi. Có như vậy mới gây được hứng thú học tập và khắc sâu được bài 
học.
 Tuy nhiªn kh«ng cã ph­¬ng ph¸p d¹y häc nµo lµ tèi ­u. V× vËy, gi¸o 
viªn cÇn ph¶i biÕt phèi hîp c¸c ph­¬ng ph¸p mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn, linh 
ho¹t. Lµm ®­îc ®iÒu ®ã, gi¸o viªn míi mong tæ chøc tiÕt d¹y thµnh c«ng.
 Häc sinh líp 2 võa b­íc qua giai ®o¹n ban ®Çu cña bËc tiÓu häc: 
Giai ®o¹n tiÕp cËn víi nh÷ng kiÕn thøc hÕt søc s¬ gi¶n chñ yÕu ®­îc gi¸o 
viªn cung cÊp qua trùc quan sinh ®éng. Häc sinh líp 2 b¾t ®Çu biÕt chuyÓn 
tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn nh÷ng ph©n tÝch, so s¸nh, tæng hîp kiÕn thøc ë 
d¹ng t­ duy trõu t­îng. Tuy nhiªn, häc sinh líp 2 vÉn cßn quan s¸t sù vËt 
hiÖn t­îng d­íi d¹ng tæng thÓ, ®¬n gi¶n. N¨ng lùc suy luËn cña c¸c em cßn 
kÐm, trong khi ®ã l­îng kiÕn thøc truyÒn ®¹t th× nhiÒu vµ Èn d­íi d¹ng tranh 
vÏ, yªu cÇu vµ phÇn bµi häc ®ãng khung rÊt kh« cøng. NÕu kh«ng khai th¸c 
phï hîp th× rÊt dÔ dÉn ®Õn viÖc häc sinh ch¸n häc m«n tù nhiªn x· héi. §Ó 
thùc hiÖn tèt môc tiªu cña m«n häc tù nhiªn x· héi, gi¸o viªn cÇn ph¶i cËp 
nhËt, ®æi míi ph­¬ng ph¸p ®Ó gióp häc sinh ph¸t huy tÝnh tÝch cùc chñ ®éng cho viÖc häc tËp m«n Tù nhiªn vµ X· héi. C¸c kÜ n¨ng h­íng dÉn quan s¸t 
bao gåm:
2. 1. KÜ n¨ng x¸c ®Þnh t×nh huèng sö dông.
 Gi¸o viªn cÇn biÕt khi nµo th× sö dông ph­¬ng ph¸p quan s¸t. ViÖc 
x¸c ®Þnh ®­îc t×nh huèng sö dông ph­¬ngp h¸p quan s¸t lµm cho bµi d¹y 
hiÖu qu¶ h¬n. Gi¸o viªn nªn sö dông ph­¬ng ph¸p quan s¸t ®Ó khai th¸c kiÕn 
thøc tõ c¸c sù vËt, hiÖn t­îng vµ sö dông vµo thêi gian ®Çu cña tiÕt häc ®Ó 
t¹o høng thó lµm viÖc cña häc sinh.
 VD: Bµi C©y quýt, c©y mÝt
 Trong phÇn khai th¸c kiÕn thøc míi, gi¸o viªn tæ chøc cho häc sinh 
quan s¸t ®Ó t×m hiÓu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña th©n, l¸, mïi vÞ, mµu s¾ccã g× 
®Æc biÖt. Sau khi khai th¸c kiÕn thøc cÇn ®¹t th× gi¸o viªn sö dông ®Õn 
ph­¬ng ph¸p hái ®¸p, gi¶ng gi¶i
2. 2. KÜ n¨ng lùa chän ®èi t­îng quan s¸t.
 Gi¸o viªn cÇn x¸c ®Þnh ®­îc l­îng kiÕn thøc cÇn ®¹t. Tõ ®ã x¸c ®Þnh 
®­îc ®èi t­îng ®Ó khai th¸c l­îng kiÕn thøc ®ã. §èi t­îng quan s¸t cã thÓ lµ 
c¸c hiÖn t­îng diÔn ra trong cuéc sèng hµng ngµy: tranh ¶nh, m« 
h×nhSong nªn tèi ®a lùa chän vËt thËt cho häc sinh quan s¸t. V× quan s¸t 
vËt thËt gióp cho häc sinh tri gi¸c trùc tiÕp vËn dông ®­îc nhiÒu gi¸c quan 
trong quan s¸t, gióp cho tiÕt häc sinh ®éng h¬n. Khi kh«ng cã ®iÒu kiÖn tiÕp 
xóc víi vËt thËt th× míi sö dông m« h×nh, tranh ¶nh.
 VD: Khi d¹y bµi C©y lóa, c©y ng« mµ tr­êng häc n»m ë n«ng th«n th× 
kh«ng nªn lùa chän tranh ¶nh mµ nªn sö dông chÝnh c©y lóa, c©y ng« thËt ®Ó 
cho häc sinh khai th¸c kiÕn thøc cÇn chiÕm lÜnh mét c¸ch sinh ®éng, dÔ nhí 
nhÊt.Cßn ®èi víi tr­êng häc n»m ë ®Þa phËn thµnh phè th× míi sö dông ®Õn 
m« h×nh, v× ë thµnh phè khã t×m ®ù¬c c©y lóa, c©y ng« thùc ®Ó häc sinh lµm 
viÖc.
 Trong nhiÒu tr­êng hîp, gi¸o viªn phèi hîp c¶ vËt thËt vµ tranh ¶nh, m« häc sinh quan s¸t, gi¸o viªn cÇn ph¶i x¸c ®Þnh cho häc sinh quan s¸t ph¶i ®¹t 
®­îc môc ®Ých nµo. Tõ ®ã h­íng häc sinh quan s¸t vµo bé phËn, ®Æc ®iÓm 
cña ®èi t­îng quan s¸t nhÊt ®Þnh chø kh«ng quan s¸t lan man.
 VD: Bµi C©y b¹c hµ, c©y ng¶i cøu gi¸o viªn tæ chøc cho häc sinh quan 
s¸t c©y b¹c hµ vµ c©y ng¶i cøu trªn s©n tr­êng, gi¸o viªn cÇn x¸c ®Þnh ®­îc 
c¸c kiÕn thøc cÇn rót ra, cÇn ®¹t ®­îc khi quan s¸t c©y ngµi cøu, c©y b¹c hµ: 
NhËn biÕt ®­îc h×nh d¸ng, ®Æc ®iÓm cña hai c©y ngµi cøu, b¹c hµ lµ c©y 
thuèc. Tõ viÖc x¸c ®Þnh môc tiªu cÇn ®¹t gi¸o viªn cÇn tæ chøc cho häc sinh 
quan s¸t th©n, l¸, mµu s¾c.®Æc biÖt lµ ph¶i cho häc sinh sö dông vÞ gi¸c, 
khøu gi¸c ®Ó nhËn biÕt ra mïi vÞ cña c©y b¹c hµ, c©y ng¶i cøu. Tõ ®ã cho 
häc sinh nhËn biÕt ®­îc hai lo¹i c©y nµy lµ c©y thuèc, ph©n biÖt víi lo¹i c©y 
¨n qu¶ (c©y mÝt, c©y quýt), c©y l­¬ng thùc (c©y lóa, c©y ngæ, c©y ®Ëu t­¬ng) 
häc ë c¸c bµi tr­íc. Gi¸o viªn cÇn theo dâi, h­íng dÉn häc sinh quan s¸t ®Ó 
khai th¸c ®­îc kiÕn thøc cÇn ®¹t trong bµi chø kh«ng ®Ó häc sinh quan s¸t 
nh÷ng yÕu tè kh«ng béc lé ®­îc kiÕn thøc träng t©m nh­: RÔ c©y ng¾n hay 
dµi, l¸ dµy hay máng, cµnh nµy ng¾n, cµnh kia dµi.
2. 4. KÜ n¨ng tæ chøc cho häc sinh quan s¸t
 §Ó tæ chøc cho häc sinh quan s¸t thËt tèt, thËt hiÖu qu¶ th× gi¸o viªn cÇn 
cã kÜ n¨ng tæ chøc vµ h­íng dÉn quan s¸t khoÐ lÐo, nhÑ nhµng, linh ho¹t.
 C¨n cø vµo l­îng ®å dïng cã ®­îc, gi¸o viªn lùa chän h×nh thøc tæ 
chøc d¹y häc phï hîp: NÕu cã nhiÒu ®å dïng ®¶m b¶o 1 ®å dïng/ 1 häc sinh 
th× tæ chøc d¹y häc c¸ nh©n. NÕu ®å dïng cã Ýt th× tæ chøc d¹y häc theo 
nhãm. C¸c nhãm cã thÓ cïng quan s¸t mét ®èi t­îng ®Ó gi¶i quyÕt chung 
mét nhiÖm vô häc tËp hoÆc mèi nhãm cã thÓ quan s¸t nhiÒu ®èi t­îng quan 
s¸t kh¸c nhau vµ gi¶i quyÕt nhiÒu nhiÖm vô kh¸c nhau.
 Khi quan s¸t, gi¸o viªn cÇn t¹o ®iÒu kiÖn cho häc sinh ®­îc sö dông 
nhiÒu gi¸c quan ®Ó ph¸n ®o¸n, c¶m nhËn sù vËt vµ hiÖn t­îng ( m¾t nh×n, tai 
nghe, tay sê, mòi ngöi) tõ ®ã míi g©y høng thó häc tËp cho häc sinh lµm + QuÇn ¸o ph¬i ngoµi n¾ng th× sÏ nh­ thÕ nµo?
 + T¹i sao lóc n¾ng to, em kh«ng nªn nh×n th¼ng vµo mÆt trêi?
 + Khi ®i ngoµi trêi n¾ng, em cÇn ph¶i lµm g× ®Ó tr¸nh n¾ng?
 Dùa vµo kÕt qu¶ quan s¸t võa thu ®­îc vµ kÕt hîp víi vèn hiÓu biÕt s½n 
cã, gi¸o viªn cho häc sinh so s¸nh mÆt trêi víi mÆt tr¨ng ®Ó kh¾c s©u kiÕn 
thøc võa chiÕm lÜnh ®­îc. 
 Qua vÝ dô trªn cã thÓ rót ra: ViÖc gi¸o viªn sö dông ®óng c©u hái nh»m 
h­íng dÉn häc sinh tËp trung chó ý vµo ®èi t­îng quan s¸t vµ viÖc yªu cÇu 
cña c¸c em ph¶i huy ®éng c¸c gi¸c quan ®Ó tri gi¸c ®èi t­îng ®ã råi rót ra 
nhËn xÐt vµ kÕt luËn lµ rÊt quan träng. V× vËy, ®Ó sö dông ph­¬ng ph¸p quan 
s¸t trong d¹y häc Tù nhiªn vµ X· héi líp 2 nãi riªng vµ toµn bËc tiÓu häc 
hiÖu qu¶ th× gi¸o viªn cÇn thiÕt ph¶i rÌn luuyÖn kÜ n¨ng ®Æt c©u hái
 Trong qu¸ tr×nh nµy häc sinh cßn rÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng: Nghe vµ hiÓu 
nh÷ng yªu cÇu cña gi¸o viªn ®Ò ra cho viÖc quan s¸t, ghi nhí. T¸i hiÖn l¹i 
c¸c tri thøc thu ®­îc ®Ó biÓu ®¹t nã thµnh lêi nãi l¹i nh÷ng g× mµ c¸c em ®· 
quan s¸t ®­îc. Nõu gi¸o viªn tæ chøc cho häc sinh quan s¸t th­êng xuyªn sÏ 
h×nh thµnh cho c¸c em kÜ n¨ng nghe lÖnh, hiÓu lÖnh khi häc tËp mét c¸ch 
nhanh chãng, thuÇn thôc.
2. 5. KÜ n¨ng ®Æt c©u hái, so¹n th¶o phiÕu häc tËp.
 Khi gi¸o viªn tiÕn hµnh so¹n th¶o c©u hái, phiÕu häc tËp cÇn ®¶m b¶o:
 -Yªu cÇu nªu lªn trong c©u hái, trong phiÕu häc tËp ph¶i ®­îc diÔn ®¹t 
mét c¸ch chÆt chÏ, râ rµng, rµnh m¹ch, dÔ hiÓu vµ chÝnh x¸c.
 -Néi dung c©u hái, phiÕu häc tËp ph¶i phï hîp víi néi dung bµi d¹y, 
phï hîp víi tr×nh ®é häc sinh
 -C©u hái, phiÕu häc tËp cÇn ph¶i ®a d¹ng vÒ néi dung vµ h×nh thøc thÓ biÓu m«n Tù nhiªn vµ X· héi. Ngoµi ra, c¸c c¸n bé qu¶n lÝ cÇn ph¶i tæ chøc 
cho gi¸o viªn bµn b¹c, trao ®æi nhiÒu vÒ sö dông ph­¬ng ph¸p quan s¸t trong 
d¹y häc Tù nhiªn vµ X· héi trong c¸c buæi sinh ho¹t chuyªn m«n mét c¸ch 
th­êng xuyªn, cã hiÖu qu¶.
 3. Gi¸o viªn ph¶i lu«n trau dåi, båi d­ìng, rÌn luyÖn vÒ c¶ kiÕn thøc vµ 
®Æc biÖt lµ c¸c kÜ n¨ng thùc hiÖn s©u chuçi c¸c thao t¸c ®Ó phôc vô cho viÖc 
thùc hiÖn tæ chøc ph­¬ng ph¸p quan s¸t hiÖu qu¶ qua c¸c tiÕt d¹y. Gi¸o viªn 
ph¶i biÕt yªu th­¬ng vµ cã tinh thÇn tr¸ch nhiÖm ®èi víi häc sinh. LÊy viÖc 
d¹y häc cho häc sinh lµ nghÜa vô, bæn phËn nh­ng còng lµ nguån vui trong 
cuéc sèng. Cã yªu th­¬ng c¸c em th× míi d¹y häc ®óng, ®ñ vµ nhiÖt t×nh 
®­îc. Gi¸o viªn thiÕu nhiÖt huyÕt sÏ kh«ng thùc hiÖn ®­îc viÖc d¹y häc m«n 
®­îc coi lµ m«n phô nh­ m«n Tù nhiªn vµ X· héi mét c¸ch nghiªm tóc.
 4. Kh«ng cã ph­¬ng ph¸p d¹y häc nµo lµ tèi ­u. V× vËy dï lµ ph­¬ng 
ph¸p ®Æc tr­ng nh­ng gi¸o viªn kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc d¹y häc Tù nhiªn 
vµ X· héi b»ng ph­¬ng ph¸p quan s¸t mµ ph¶i trau dåi, rÌn luyÖn viÖc sö 
dông phèi hîp nhÞp nhµng nhiÒu ph­¬ng ph¸p d¹y häc kh¸c nhau ®Ó tr¸nh 
nhµm ch¸n. Cã nh­ thÕ míi mang l¹i hiÖu qu¶ cao nhÊt cho d¹y häc nãi 
chung vµ d¹y Tù nhiªn vµ X· héi nãi riªng. 
 5. ViÖc tæ chøc cho häc sinh häc tËp ph¶i ®­a häc sinh vµo vÞ trÝ trung 
t©m. Häc sinh chñ ®éng vµ tÝch cùc chiÕm lÜnh tri thøc theo sù h­íng dÉn 
cña gi¸o viªn. ViÖc häc tËp lµ viÖc khã kh¨n nh­ng häc sinh kh«ng ®­îc n¶n 
chÝ, lïi b­íc mµ ph¶i th­êng xuyªn «n tËp ®Ó chiÕm lÜnh kho tµng tri thøc v« 
tËn. Gi¸o viªn lµ ng­êi h­íng dÉn vµ ®ång thêi lu«n g©y høng thó häc tËp ë 
c¸c em, lµm cho c¸c em lu«n ham häc hái trong c¸c tiÕt häc vµ ngoµi cuéc 
sèng.
 6. ViÖc sö dông th­êng xuyªn ph­¬ng ph¸p quan s¸t trong d¹y häc Tù 
nhiªn vµ X· héi líp 2 gióp cho gi¸o viªn cã kÜ n¨ng thµnh th¹o trong d¹y 
häc. Mçi khi thao gi¶ng, dù giê ®ét xuÊt sÏ kh«ng cßn lóng tóng mµ tù tin Phßng gi¸o dôc & §µo t¹o thä xu©n
 S¸ng kiÕn kinh nghiÖm
Mét sè biÖn ph¸p n©ng cao hiÖu qu¶ sö dông 
 ph­¬ng ph¸p quan s¸t 
 trong d¹y häc tù nhiªn vµ x· héi líp 2
 Ng­êi thùc hiÖn: NguyÔn ThÞ Hµ
 §¬n vÞ: Tr­êng TiÓu häc Xu©n S¬n
 N¨m häc: 2008 - 2009